مهم­ترین مسئله در بودجه ­ریزی عملیاتی این است که ما به دنبال شناسایی عوامل تشکیل دهنده هزینه می­باشیم. ضمن اینکه اصلی­ترین وظیفه برای دستگاه­های اجرایی در این نوع بودجه ­ریزی، تعیین واحد حجم کار ‌می‌باشد و اگر واحد حجم کار به­درستی تعیین نگردد، امکان استخراج هزینه تمام شده وجود ندارد. برای مثال واحد حجم کار یک دانشکده، کلاس درس و یک درمانگاه اورژانس، آمبولانس و یک بیمارستان، بیمار سرپائی و بستری شده ‌می‌باشد . استخراج قیمت تمام شده یک فعالیت یا طرح و ارزیابی اقتصادی آن ها با بهره گرفتن از ابزارهای موجود، نظیر تحلیل هزینه – فایده از چگونگی تخصیص منابع بین فعالیت­های مختلف، دو وجه مشخصه بودجه عملیاتی می­باشند (یوسفی نژاد، ۱۳۸۶).

 

حسن آبادی و ‌نجارصراف(۱۳۸۶) بودجه ­ریزی عملیاتی را نوعی سیستم برنامه­ ریزی، هزینه­یابی و ارزیابی تلقی ‌می‌کنند که بر رابطه بودجه هزینه شده و نتایج مورد انتظار تأکید می­ورزد. ‌بنابرین‏ تعریف، درچهارچوب بودجه ­ریزی عملیاتی بخش­های مختلف اداری بر اساس استانداردهای مشخص تحت عنوان شاخص­ های عملکرد پاسخگو هستند و مدیران در تعیین شیوه نیل به نتایج از اختیار عمل بیشتری برخوردارند. جان مرکر(۲۰۰۲) بیان می­دارد که بودجه عملیاتی تلفیقی است از برنامه عملکرد سالانه و بودجه سالانه که ارتباط این سطوح بودجه­ای یک برنامه را با نتایج مورد انتظار از آن برنامه نشان می­دهد. این بودجه نشان می­دهد که هزینه دستیابی به یک هدف یا مجموعه­ا­ی از اهداف باید سطح معین و مشخصی داشته باشد.

 

آذر (کنفرانس بین‌المللی بودجه ریزی عملیاتی،۱۳۸۶) بودجه ریزی عملیاتی را عاملی می­داند که برنامه های استراتژیک را به برنامه ­های عملیاتی گره می­زند به طوری­که بتوان منبعی به نام پول را به شکل بهینه اختصاص داد.

 

ستانده یا پیامد؟

 

موج اول بودجه ­ریزی عملیاتی که در سال ۱۹۴۳ آغاز شد توجه سیستم­های بودجه ­ریزی را از ورودی­ ها به ستانده­ها معطوف ساخت اما موج دوم بودجه ­ریزی عملیاتی که در دهه ۱۹۹۰ این روش بودجه ­ریزی را احیا کرد پا را از این نیز فراتر نهاد و پیامدها را نیز در نظام­های بودجه ­ریزی لحاظ کرد(Kong,2005).

 

در موج دوم بودجه ­ریزی بر مبنای عملکرد اصطلاحی است که به سیستم­های متمرکز بر ستانده­ها و نیز پیامدها اشاره دارد. ویژگی­های مطلوب این دو مفهوم در جدول ۱ آورده شده است. در حال حاضر بر سر تمرکز بر ستانده­ها یا پیامدها به عنوان تاثیر ستانده­ها بحث وجود دارد. این بحث در دو سطح مطرح می­ شود. نخست این­که مشکلات عملی آشکاری در اندازه ­گیری وجود دارد. اغلب اندازه ­گیری پیامدها (مانند امنیت ملی بیشتر) به طور مستقیم دشوار ‌می‌باشد یا این­که پیامدها پیچیده هستند مانند حالتی که ارتباط­های درونی بین برنامه­ ها و زیربرنامه­های مختلف وجود دارد. دوم این­اینکه در یک سطح بالاتر ‌در مورد جوابگویی بحث وجود دارد. مدیران باید در مقابل چه چیزی پاسخگو باشند؟ در عمل ستانده آن چیزی است که سازمان می ­تواند بر آن اعمال کنترل کند، اما پیامد نهایی اغلب توسط عوامل بیرونی تعیین می­ شود که ماهیتی غیرقابل پیش ­بینی دارند. همچنین پیامدهای مشاهده شده را ‌می‌توان به شیوه ­های گوناگون تعبیر و تفسیر کرد(دیموند، ۲۰۰۵)^[۹].

 

جدول ۲-۲ ویژگی­های مطلوب ستانده­ها و پیامدها (دیموند، ۲۰۰۵)

 

ویژگی­های مطلوب ستانده­ها

 

• • باید محصول یا خدمتی باشد که به افراد یا سازمان­ های خارج از مؤسسه‌ ارائه می­ شود.

 

• • باید به وضوح قابل شناسایی و توصیف باشد.

 

• • باید به منظور استفاده نهایی تولید شود نه این­که در یک فرایند داخلی استفاده شود یا یک ستانده میانی باشد.

 

• • باید در دستیابی به پیامدهای برنامه­ ریزی شده نقش داشته­باشد.

 

• • باید تحت کنترل مستقیم یا غیرمستقیم سازمان باشد.

 

• • باید بتواند درمورد عملکرد، قیمت، کیفیت و کمیت اطلاعاتی به دست دهد.

 

• باید اطلاعاتی به دست دهد که پایه­ای برای مقایسه­های عملکرد در طول زمان یا با دیگر ارائه­دهندگان بالفعل یا بالقوه باشد.

 

 

ویژگی­های مطلوب پیامدها

 

• • باید به اندازه کافی اولویت­ها و اهداف دولت را منعکس کند.

 

• • باید بیانگر تاثیر بر جامعه باشد.

 

• • باید متمایز از استراتژی­ های سازمان باشد. پیامدها به تحقق استراتژی­ها کمک ‌می‌کنند.

 

• • بایدبه وضوح گروه ­های هدف را شناسایی کند.

 

• • باید در یک چارچوب زمانی معین تحقق یابد.

 

• • باید نظارت بر آن امکان­ پذیر باشد و موفقیت آن قابل ارزیابی باشد.

 

• • باید امکان شناسایی ارتباط­های علّی بین ستانده­های سازمان و پیامدها وجود داشته باشد.

 

• باید تعریف آن واضح باشد تا بتوان به آسانی آن را به خارج از سازمان گزارش داد.

 

۲-۱-۲-۵-۶-۲ الزمات بودجه ­ریزی­ عملیاتی

 

برای اینکه بودجه ریزی بر مبنای عملکرد به هدف های خود دست یابد لازم است تا ملاحظاتی هنگام اجرای آن لحاظ شود. به بیان دیگر پیاده سازی بودجه ­ریزی بر مبنای عملکرد( بودجه ­ریزی عملیاتی) به الزامات خاصی نیاز دارد که در صورت فراهم نبودن الزامات مذکور همواره احتمال شکست در پیاده سازی بودجه ­ریزی بر مبنای عملکرد وجود دارد. خانم امیرخانی(امیرخانی ۱۳۸۹) برخی از مهم­ترین الزامات بودجه ­ریزی بر مبنای عملکرد را این گونه بیان می‌کند:

 

1. قوانین و مقررات

قوانین و مقررات بودجه­ای تعییین کننده چگونگی اتخاذ و گزارش تصمیم های مرتبط با هزینه هستند. پاره­ای از مقررات از قبیل جامعیت و سالانه بودن، از زمان ظهور بودجه ­ریزی مدرن که بیش از یک قرن از آن می­گذرد، مورد پذیرش قرار ‌گرفته‌اند. بعضی از آن­ها محصول دوره ­های اخیر هستند.

 

و دقیقاً بررسیدن همین موضوع است که در حیطه پژوهش ماست که در عین حال دست یابی به پاسخی قطعی در موردش بسی دید و خطیر می کند.

 

«در واقع متعلق تحقیق در این جا به پاسخ مثبت یا منفی به پرسش فوق، بلکه توجه به گونه گونی نظراتی است که همگی خود را مستند به متن می دانند، «اگر چه قطعاً موضع برون دینی و جهان نگری هایشان در چگونه دیدن و فهمیدن متن تأثیر انکار ناشدنی دارد .»»

 

«و باز بر این نکته تأکید می‌کنیم : همین که «الهی، دین، مقدس» یا «عرفی، دنیوی، مردمی» دیدن و دانستن حکومت محمد(صلی­الله­علیه­وآله­وسلم) بدین پا به محل مناقشه و حساسیت است، خود بیانگر اهمیتی است که در یا پذیرش مبنای تئوکراتیک برای جامعه و فرد دارد.»

 

محمد(صلی­الله­علیه­وآله­وسلم) حکومت تشکیل داد. این یک واقعیت تاریخ یاست. و از سپس او هم چهارتن به خلافت پرداختند. ‌در مورد اول مسلمان چگونه می اندیشید؟ ‌در مورد واقعیت تاریخی دوم چطور؟

 

‌در مورد اول به طور کلی و ساده شده، دو دیدگاه وجود دارد:

 

۱٫همین که محمد(صلی­الله­علیه­وآله­وسلم) به عنوان کسی که قول و فعلش حجت است و مورد تأیید خدا، دست به کار حکومت شد، بر ما آشکار می‌سازد که حکومت، جزئی از رسالت بوده است .

 

ضمن این که آیاتی از قرآن نیز به اطاعت مسلمانان از پیامبر تصریح دارد . این بدان معنا است که حکومت در اسلام، مبنای تئوکراتیک دارد . یعنی کسی را سزاوار است در مقام حاکم نشستن که منتخب و مؤید من عندالله است . معنای دیگر این سخن آن است که حکومت و حاکم با عنایت به تأیید الهی، مقدس و واجب الاطاعه هستند.

 

۲٫محمد(صلی­الله­علیه­وآله­وسلم) تا پیش از هجرت، هیچ سخنی از حکومت خود مبتنی بر امر الهی نگفت و پس از آن نیز چنین بود. با در نظر گرفتن این که در پیمان هایی که پیش از هجرت با گروه هایی از مردم یثرب است، هیچ اشاره ای ‌به این مطلب نشد و این که هجرتش امری ناگزیر بود و نیز اطاعت مردم از او در مدینه، نه یک اتفاق ناگهانی و دستوری صریح، که او آن را به عنوان جزئی از رسالتش به مردم ابلاغ کند، که فرایندی طبیعی بود. مردم مدینه او را دوست داشتند و به پیامبری اش ایمان آوردند، پس نه عجب بود که او را حاکم خود بخواهند. این در حالی است که خدا، محمد(صلی­الله­علیه­وآله­وسلم) را پیامبر، نه مَلِک، می‌خواند. و او را بشیر و نذیر می‌داند و تکلیفی جز ابلاغ بلیغ بر عهده او نمی نهد. از سوی دیگر محمد(صلی­الله­علیه­وآله­وسلم) در امور حکومتی همواره با اصحاب به مشورت می نشست و به نتیجه مشاوره متعهد بود و خدا نیز بر همین، امر و تصریح داشت . در کنار همه این هاست فرموده خودش مبنی بر این که شما به امور دنیاتان از من آگاه ترید با توجه به همه این ها چنین به نظر می‌رسد که محمد(صلی­الله­علیه­وآله­وسلم) خود را واجد حق حکومت الهی نمی دانسته است . البته در ذیل این دو نظر می توان فرض دیگری را نیز مطرح کرد و آن این که محمد(صلی­الله­علیه­وآله­وسلم) واجد این حق بود ولی با درگذشت او، و اتمام و ختم رسالت، چنان که پیامبری به پسینیانش منتقل نشد، حق الهی حکومت هم که انحصار به او داشت، رخت از میانه بربست .

 

‌در مورد اتفاق تاریخی دوم، تفاوت دیدگاه ها( دست کم به مرور) عامل ایجاد دو دسته عمده در میان مسلمانان شد . سنیان و شیعیان .

 

شیعیان علی الاغلب به انتخاب و حکومت سه خلیفه نخست ایراد داشتند . چرا که ایشان ‌در مورد حکومت پیامبر و مبنایش نظریه اول را باور داشته و دارند . ‌بنابرین‏ بیعت مردم با ابوبکر، عمر و عثمان را مخالف با اراده نبوی و الهی می دانند که تصریح در ولایت علی (علیه­السلام) داشت . چنین است که شیعه، قائل به آن است : همان طور که خدا داناتر است که رسالتش را کجا ( بر دوش که) بگذارد، داناتر است که امامت ( خلافت، ولایت، حکومت) را نیز که ناشی از اراده و حق ازلی و ابدی خودش است، کجا بگذارد و مردم را در این میان حق و نقش و اراده ای نیست، جز آن که از خواست الهی تبعیت کنند هر چند که «اکثرهم لایعقلون».

 

پس تئوری تئوکراسی در میان شیعیان دارای قوت و نفوذ اجتناب ناپذیری، بوده و هست.

 

البته این به معنای آن نیست که تئوکراسی در میان اهل تسنن فاقد اعتبار و جایگاه بوده و هست . در تفکر اهل تسنن، مصونیت از خطای اهل حل و عقد یا به طور کلی جماعت و امت، بر جای عصمت امام شیعه می نشیند. از دیگر سو، ایشان خلیفه را واجب الاطاعه می دانند چرا که خدا در قرآن به اطاعت از اولوالامر فرمان داده است و خلیفه نیز باید تمام همتش صرف اجرای احکام الهی و تحقق اراده خداوند باشد و اصولاً مشروعیتش به همین است و از همین روست که پس از خلفای راشدین، قائل به انحرافِ سایرین هستند چرا که بنی امیه و بنی عباس، چندان پروای دین و دیانت نداشتند.

 

پس از نظرگاه عامه، اگر چه خلیفه، منصوب رسول و خدا نیست اما مبنای مشروعیتش فرمان خدا مبنی بر اطاعت از اولوالامر است و با او تبعیت می شود تا مجری حقوق و حدود الهی باشد .

 

«بحث درباره قدرت و حاکمیت در فلسفه سیاسی اسلام، مسیری کاملاً متفاوت با مسیحیت پیموده است . پس از رحلت پیامبر هرگز در میان مسلمانان این نزاع به میان نیامد که آیا قدرت حاکمیت باید از دین ناشی شود یا قدرت حاکمیت، امری عقلی و بشری و فارغ از دین است و یا این که باید قدرت دنیوی از قدرت آسمانی و اُخروی تفکیک گردد. چرا که پیامبر اسلام دین خود را به عنوان اندیشه ای که در بردارنده هدایت بشر در تمامی جوانب زندگی او به ویژه درعرصه حیات اجتماعی انسان‌ها است عرضه کرد و از همان ابتدا هدایت سیاسی و قدرت حاکمیت اسلامی به وضوح در کانون اندیشه دینی اسلام جای داشت . پیامبر اسلام، خود اولین زمامدار جامعه اسلامی بود و اصولاً دعوی او در تبلیغ دین اسلام، از دعوی قدرت وحاکمیت جدا نبود. لذا دین اسلام در هر کجا که جای می گرفت، و مقبولیت عامه پذیرفته و استقرار می یافت، همراه با استقرار حاکمیت اسلامی بود. ‌بنابرین‏ بخش عمده یا از فلسفه سیاسی اسلام، امری واضح و بی نیاز از بحث و برهان گردید.»^[۲۰]

 

«قرآن از مؤمنان می‌خواهد که از سرمشق والا یا به اصطلاح، اسوه حسنه حضرت محمد(صلی­الله­علیه­وآله­وسلم) پیروی کنند(احزاب،۲۱) از آن جا که توفیق اصلی پیامبر در بنا نهادن حکومتی بر مبنای تعالیم اسلام بود، مسلمانان هم وظیفه دارند از سرمشق او در این زمینه پیروی کنند.

 

دلیل ساده تری هم برای همبستگی اسلام با سیاست به عنوان هنر حکومت وجود دارد:

 

اجرای تعدادی از وظایف جمعی یا امور واجب کفاییم مسلمانان که مهم تر از همه امر به معروف و نهی از منکر است، و از دفاع از دارالاسلام فقط در سایه حکومتی ممکن است که اکر سراپا متعهد به اسلام نیست، لااقل نسبت به اهداف آن علاقه و هواخواهی نشان دهد.

 

الف: امکان رجوع در ایجاب ساده و مهلت دار

 

‌بر اساس قوانین برخی کشورها^[۱۴۴] گوینده ایجاب، درمواردی که مهلت خاصی رابرای قبول تعیین کرده باشد، حق رجوع از آن را ندارد. به عنوان مثال ماده ۳ قانون تعهدات سوئیس در این باره می‌گوید: هرکس ایجاب را با تعیین اجل برای قبول عرضه کند تا پایان مدت در تعهد ناشی از ایجاب باقی است^[۱۴۵] ، اما در مقابل، درحقوق آمریکا اصل کلی جواز رجوع یا فسخ ایجاب است حتی اگر ایجاب کننده گفته باشد که ایجاب او غیر قابل رجوع است.^[۱۴۶]

 

درحقوق انگلیس نیز تفاوتی بین ایجاب ساده یا ایجاب مهلت دار درامکان رجوع از آن نیست وبا این استدلال که قبل از قبول هنوز حقی برای مخاطب ایجاد نشده است با پس گیری هر گونه ایجابی را ممکن می دانند^[۱۴۷]. برخی نویسندگان حقوق قراردادها ‌در انگلیس این نکته را چنین توجیه کرده‌اند که ایجاب تعهدی یک‌طرفه است و از این رو نمی تواند مانع عدول از خود باشد مگر اینکه ایجاب کننده به وجه ملزمی حق استرداد ایجاب را از خود سلب کرده باشد یا برای عدم عدول عوضی دریافت داشته باشد.^[۱۴۸]

 

ب: امکان رجوع قبل یا بعد از وصول ایجاب

 

کنوانسیون وین، امکان عدول از ایجاب را، بر محور وصول یا عدم وصول آن به مخاطب استوار ساخته است.^[۱۴۹] بر اساس بند ۲ ماده ۱۵ این کنوانسیون، هرنوع ایجابی ولو مدت دار، پیش از رسیدن آن به مخاطب یا همزمان با آن قابل استرداد است. این بند مقرر می‌دارد: «ایجاب حتی اگر به نحو غیر قابل رجوع باشد، قابل انصراف است. مشروط برانیکه اعلام انصراف، پیش از وصول ایجاب یا همزمان با آن اطلاع مخاطب ایجاب برسد. اما پس از رسیدن ایجاب به مخاطب، دو محدودیت عمده برای باز پس گیری آن وجود دارد، نخست آنکه باید رجوع پیش از آنکه مخاطب ایجاب قبولی خود را ارسال دارد. به وی واصل شود.» جالب اینکه با وجود حاکمیت نظریه وصول بر مواد کنوانسیون،^[۱۵۰] در این ماده به منظور محدود ساختن موجب، از قاعده “Post Box” پیروی شده^[۱۵۱] و واژه ارسال را جایگزین وصول آن به گوینده ایجاب کرده‌اند.

 

دومین محدودیت آن است که حتی پیش از ارسال قبولی، برخی ایجابها را نمی توان پس از وصول به مخاطب استرداد کرد. این ایجابها دربند ۲ ماده ۱۶ چنین بیان شده اند مع هذا درموارد ذیل نمی توان از ایجاب رجوع کرد:

 

الف. درصورتی که ایجاب به واسطه قید زمان معین برای قبول آن یا به علت دیگر حکایت از این داشته باشد که غیر قابل رجوع است.

 

ب. هرگاه تکیه مخاطب بر ایجاب به عنوان یک ایجاب غیر قابل رجوع امری معقول بوده و ‌بر همان اساس عمل کرده باشد.

 

در این خصوص ماده ۴-۱-۲ اصول مؤسسه‌^[۱۵۲] که عینا از ماده ۱۶ کنوانسیون وین برگرفته شده است، اینچنین عنوان می کند، که تا زمان انعقاد قرارداد، ایجاب قاعدتا قابل رجوع است. اما در بند دوم ماده فوق دو استثنای مهم برای قاعده کلی مربوط به قابل رجوع بودن ایجاب ها مطرح می شود: ۱) هنگامی که در متن ایجاب، مطلبی مبنی بر غیر قابل رجوع آن وجود دارد؛ و ۲) هنگامی که مخاطب ایجاب با وجود در اختیار داشتن دلایل مناسب دیگر برای غیر قابل رجوع تلقی کردن ایجاب، با استناد به آن ایجاب، اقداماتی را انجام داده است.^[۱۵۳]

 

بند سوم: لزوم اعلام رجوع

 

پیش ازاین گفتیم که ‌در زمینه استرداد ایجاب، علاوه بر امکان عدول پرسش اساسی دیگر این است که آیا بازگشت ایجاب کننده از ایجاب به تنهایی موجب زوال آن می شود یا برای نابود سازی ایجاب به عنصر دیگری همچون آگاه سازی مخاطب هم نیازمندیم؟

 

درحقوق انگلیس^[۱۵۴] به عنوان یک قاعده کلی، اطلاع رسانی به مخاطب لازم دانسته شده ورجوع را زمانی مؤثر می شمارند که وی از آن اگاهی یافته باشد نویسندگان حقوقدان ‌در توجیه این قاعده به ضرورت‌های اجتماعی استناد کرده و گفته اند اگر موجب بتواند، تنها با عدول خویش و بدون نیاز به آگاه کردن محاطب، از ایجاب خویش رجوع کرده وآن را بی اثر سازد هیج کس نخواهد توانست به ایجابهایی که (مثلا باپست ) به دستش می‌رسد اعتماد کند^[۱۵۵] از همین رو، ‌با اینکه در برخی موارد، از نظر حقوق این کشور اطلاع یافتن ایجاب کننده از قبولی مخاطب لازم نیست و مثلا ارسال نامه برای تشکیل قرارداد کافی است، درباره رجوع از ایجاب اطلاع مخاطب ضروری است زیرا در اینجا راه دیگری اطمینان بخش نیست،^[۱۵۶] البته این قاعده کلی استثنانیز دارد.^[۱۵۷] کنوانسیون بیع بین‌المللی کالا، در این مورد نیز از نظریه وصول پیروی کرده و اینچنین آورده است که:^[۱۵۸]

 

مادام که قرارداد منعقد نشده است ایجاب قابل رجوع است به شرطی که رجوع پیش از آنکه مخاطب ایجاب قبولی خود را ارسال دارد به وی واصل شود البته در ماده ۱۵ (بند دوم ) مقرر داشته که باید اعلام انصراف پیش از وصول ایجاب یا همزمان با آن به اطلاع مخاطب ایجاب برسد به منظور جمع بین این دوماده پیش ازاین گفتیم که ماده مربوط به زمانی است که ایجاب هنوز به مخاطب واصل نشده و یا همزمان با آن است درحالی که ماده ۱۶ ناظر به پس از زمان وصول ایجاب به مخاطب آن است کشورهای دیگری، مانند امریکا^[۱۵۹] نیز اطلاع مخاطب از عدول را ضروری می شمارند نیازی به توضیح نیست که ضرورت ندارد این اطلاع رسانی حتما از طریق ایجاب کننده صورت پذیرد.^[۱۶۰]

 

بند چهارم:مرگ

 

مرگ گوینده ایجاب یا مخاطب آن از دیگر اموری است که در بحث از عوامل زوال ایجاب مطرح می شود. آنسون، استاد مشهور حقوق در انگلیس در این زمینه می‌نویسد: در صورتی که مخاطب به دلیل جهل به مرگ طرف دیگر ایجاب را قبول کند،قرارداردچه وضعییتی خواهد داشت؟ یک عقیده این است که با مرگ موجب، ایجاب خود به خود خاتمه یافته است اما باید برای (حسن) نیت نیز اهمیتی قائل شد و گفت کسی که از مرگ موجب اطلاع ندارد مجاز به قبول است مگر این که قرارداد خلاف این را نشان دهد.^[۱۶۱]

 

نتیجه این که بنابر یک اصل کلی، که در حقوق امریکا نیزپذیرفته شده است،^[۱۶۲] ایجاب با مرگ هر یک از طرفین نابود می شود مگر آنکه معامله قائم به شخص نبوده و نیز مخاطب قبول را در زمان جهل به مرگ دیگری انجام داده باشد.^[۱۶۳]

 

در نهایت ‌در مورد این موضوع در کنوانسیون وین باید گفت که کنوانسیون در این مورد ساکت است و همچنین در اصول مؤسسه‌ هم مطلبی نیامده است لذا طبیعتا باید به قانون ملی طرفین مراجعه کرد.

 

بند پنجم: انقضای مهلت

 

دربخش نخست و به هنگام بیان اقسام ایجاب گفته شد که این موجود اعتباری از نظرمدت حیات و اعتبار خویش نیز وابسته به اراده خالق و به آورنده آن است. در نتیجه انقضای مدت مذبور باعث زوال خود به خود ایجاب می شود. این چیزی است که کمتر مورد اختلاف واقع شده است و تمام نظامهای حقوقی مورد بحث پایان مدت متعارف و معقول را از بین برنده ایجابهایی دانسته اند که برای آن ها مدتی تعیین نشده یا قبول فوری درخواست شده است، همان گونه که پایان یافتن مدت در ایجابهایی که برای قبول آن ها زمان خاصی در نظر گرفته شده است نابودی ایجاب را در پی دارد.

بر اساس یافته های مطالعه، کارآفرینان در جستجوی فعال فرصت‌ها، بیشتر به ترسیم دورنمای آینده و پیش‌بینی ملزومات آن، سازماندهی کارها، پیش‌بینی تقاضاها، مزایای رقابتی و ماهیت بازار و برنامه ریزی برای چند سال آینده در همان مرحله شناسایی فرصت می‌پردازند. یکی از وظایف مهم مدیریت کسب و کار، برنامه ریزی است. با توجه به یافته اخیر، کارآفرینان در امر برنامه ریزی برای آینده کسب و کار در شناسایی فرصت‌ها بهتر عمل کرده‌اند. سازماندهی نیز نیل به هدف را میسر می‌سازد و پیش نیاز انجام درست آن برنامه‌ریزی دقیق‌تر است. مسلماًً بقا و توسعه‌ یک کسب و کار بدون برنامه‌ریزی دقیق امکان پذیر نیست و این امری است که هر کارآفرین موفقی بدان واقف است. این در حالی است که افراد مورد مطالعه در جستجوی فعال فرصت‌های کارآفرینانه از کاربرد خلاقیت به صورت هدفمند و بررسی جدیدترین تولیدات و خدمات موجود در دنیا کمترین بهره را می‌گیرند. خلاقیت اغلب عامل متمایز کردن کسب و کارهای دارای رشد بالا از شرکت‌های معمولی و متوسط است(کریمی و مهدوی، ۱۳۹۰ ،ص. ۱۲۷). شاید یکی از دلایل عدم توجه کارآفرینان مورد مطالعه به کاربرد خلاقیت به صورت هدفمند این باشد که از آن جایی که نوآوری با عدم اطمینان و تردید همراه است، این عدم اطمینان، پیش‌بینی مشخص و هدفمند استفاده از خلاقیت در شناسایی فرصت‌ها را برای کارآفرینان بسیار سخت می‌کند و از این رو، اجتناب از کاربرد همیشگی آن امری بدیهی است. از طرفی، شاید یکی از نقص‌هایی که منجر به بررسی محدود کارآفرینان از جدیدترین تولیدات و خدمات موجود در دنیا شده است، عدم به‌کارگیری گسترده آنان در رابطه با خلق راه‌حلهای نوآورانه است. کارآفرینان مورد مطالعه از برنامه‌ریزی به هنگام، در رویارویی با فرصت‌ها و بررسی ایده های جدید و متنوع بیشتر استفاده می‌کنند. در حالی که در شناسایی ایده های کارآفرینانه بکر و مؤثر در رشد و توسعه‌ کسب و کار چندان بهره‌ای نمی‌برند. شاید یکی از دلایل اصلی مسئله اخیر این باشد که عده‌ای از کارآفرینان پس از برقراری و تثبیت کسب و کار بیشتر به دنبال حفظ وضعیت موجود هستند و ممکن است محدودیت‌های سنی، رسیدن به آستانه خطرپذیری از دیدگاه کارآفرین و عدم توان برقراری تعادل کار و زندگی و یا مشکلات خانوادگی بر این وضع اثر بگذارد که جای بررسی بیشتر دارد. در بسیاری از مواقع، کار باعث اختلال در امور زندگی شخصی می‌شود (موریانو و گرجیوسکی، ۲۰۰۷ ،۶۹) و صاحبان کسب و کار به دلیل آنکه بتوانند وقت بیشتری را در کنار در بخش تحلیل مسیر به منظور بررسی رابطه بین سرمایه فکری و رفتارهای شناسایی فرصت‌های کارآفرینانه، نتایج بیانگر رابطه‌ مثبت و معنی دار بین این دو متغیر بوده بدین معنی که هر چه سرمایه‌ فکری کارآفرینان در کسب و کارها بیشتر باشد، احتمال شناسایی فرصت نیز افزایش می‌یابد. در برخی از تحقیقات نتیجه فوق مورد تأیید قرارگرفته است (هورمیگا و همکاران، ۲۰۱۰؛ فاطیما و همکاران، ۲۰۱۱؛ اوباساران و همکاران،۲۰۰۸؛ صارمی و علیزادهثانی، ۱۳۸۸؛ امینبیدختی، ۱۳۸۸). در واقع کسب و کارها می‌توانند از طریق گسترش و ایجاد منابع خاص، با ارزش، نادر و غیرقابل تعویض، صاحب عملکرد بهتر و بالاتر شده، همچنین از مزایای رقابتی مناسبی بهره‌مند شوند که این امر مستلزم وابستگی گسترده‌ای به سرمایه‌گذاری در منابع خاص به منظور به‌کارگیری ابداعات دارد و این مهم با سرمایه‌ فکری فناوری اطلاعات، مزایای آن و مشورت با متخصصان باشد.

 

خانواده خود بگذرانند، مجبور به حفظ وضعیت موجود می‌گردند. حمایت می‌شود (پورزمانی و کریمی، ۱۳۸۹،ص ۴). مطابق یافته ها، دانش و آگاهی، انگیزه درونی، خلاقیت و تجربه‌ مدیریتی به ترتیب مهمترین متغیرهای تشکیل دهنده سرمایه‌ فکری را تشکیل می‌دهند. از این رو، می‌توان گفت که دانش و آگاهی و انگیزه درونی کارآفرین بیشترین نقش را در شناسایی فرصت داشته است. یافته های برخی از تحقیقات، نتیجه اخیر را تأیید می‌کند (فاطیما و همکاران، ۲۰۱۱؛ انیس و محمد، ۲۰۱۲؛ صارمی و علیزاده ثانی، ۱۳۸۸؛ امینب یدختی،۱۳۸۸). در توضیح این امر باید اذعان داشت که دانش و آگاهی، هوشیاری کارآفرینانه را افزایش داده و کارآفرینان را برای شناسایی فرصت‌های ویژه که برای دیگران قابل مشاهده نیست آماده می‌کند (انیس و محمد، ۲۰۱۲).

 

آموزش کارآفرینی ‌و تاریخچه ی آن

۱-۳- اهمیت و ضرورت تحقیق

 

همان‌ طور که اشاره شد امروزه نحوه استفاده از دارایی های نامشهود تأثیر بسیار مهمی بر موقعیت و بقای سازمان‌ها دارد به طوری که این موضوع باعث به وجود آمدن حوزه مطالعاتی و تحقیقاتی جدیدی در مدیریت شده است. مار^[۱] و همکارانش دلایلی را برای توجه و اندازه گیری سرمایه فکری برشمردند که عبارت است از :

 

۱- کمک رساندن به سازمان‌ها برای تنظیم استراتژیها

 

۲- ارزیابی اجزای استراتژی ها

 

۳- کمک به تصمیمات گسترش و تنوع آن ها

 

۴- استفاده از نتایج اندازه گیری سرمایه های فکری به عنوان مبنایی برای جبران خدمات.

 

۵- اندازه گیری ارزش و عملکرد شرکت‌ها^[۲].

 

۶- هم چنین اندازه گیری سرمایه فکری به طور کامل و دقیق، می‌تواند ارزش و عملکرد شرکت‌ها را اندازه گیری کند چون در یک جامعه مبتنی بر دانش ، دانش بخش مهمی از ارزش یک کالا و نیز بخش مهمی از ثروت یک شرکت را تشکیل می‌دهد، و در نهایت باید گفت که شرکت‌ها نه تنها نیاز دارند تا دارایی های نامشهود خود را شناسایی ، اندازه گیری و مدیریت کنند، بلکه باید همواره سعی کنند تا این دارایی های نامشهود را به طور مستمر بهبود بخشند. سازمان هایی که نتوانند دارایی های دانشی خود را به طور مستمر ارتقاء دهند بقاء خود را با خطر از دست دادن فنای خود مبادله می‌کنند. اگرچه ما قادر به اندازه گیری دقیق این سرمایه ها نیستیم ولی حداقل با توجه به آن ها و اطلاع از نقش آن ها در عملکرد سازمانی سازمان ها به اهمیت سرمایه گذاری بر این دارایی هایی پی خواهیم برد.

هم چنین با توجه به اهمیت روزافزون سرمایه فکری به عنوان عاملی جهت بهبود عملکرد شرکت‌ها هدف این پژوهش بررسی رابطه بین مقیاس سرمایه فکری –که ‌بر اساس ۶ مدل مورد محاسبه قرارگرفته است.

 

۱-۴- اهداف انجام تحقیق

 

اهداف کاربردی:

 

سرمایه فکری به عنوان شاخصی خارج از صورت‌های مالی می‌تواند یکی از شاخص های مهم در تصمیم گیری سرمایه گذاران در بورس اوراق بهادار تهران مدنظر قرار گیرد.

از جمله اهداف کاربردی تحقیق نشان دادن اهمیت سرمایه فکری به ذینفعان صورت های مالی شرکت می‌باشد تا منجر به اخذ تصمیمات بهتر و دقیقتر مالی ‌در مورد شرکت ها از سوی سرمایه گذاران ، خود شرکت ها، اعتبار دهندگانو غیره شود و نیز سهام‌داران باید بدانند که سرمایه فکری و نیروی انسانی تنها منابعی هستند که نقطه پایانی ‌در مورد بهره وری آن ها وجود ندارد و استفاده مطلوب از آن ها می‌تواند منجر به افزایش سود شود.

۱-۵-اهداف اصلی تحقیق:

 

مهمترین اهداف انجام این تحقیق را می توان به صورت زیر خلاصه کرد:

 

۱- شناسایی انواع دارایی های نامشهود، طبقه بندی آن ها و روش های اندازه گیری آن ها

 

۲- بررسی تأثیر سرمایه های فکری ‌بر ریسک کل و ریسک سیستماتیک

 

۳- بررسی میزان سرمایه انسانی

 

۴- بررسی میزان سرمایه ساختاری

 

۵- ارائه راهکارها و پیشنهادات لازم برای بهبود سطح این سرمایه های فکری

 

۱-۶- فرضیه های تحقیق

 

برای پاسخ به سؤال های تحقیق فرضیه های زیر تدوین گردید:

 

۱-فرضیه اصلی اول : بین سرمایه فکری و ریسک سیستماتیک در بورس اوراق بهادار تهران ارتباط وجود دارد.

 

فرضیه فرعی اول: بین سرمایه فیزیکی و ریسک سیستماتیک در بورس اوراق بهادار تهران ارتباط وجود دارد.

 

فرضیه فرعی دوم: بین سرمایه ساختاری و ریسک سیستماتیک در بورس اوراق بهادار تهران ارتباط وجود دارد.

 

فرضیه فرعی سوم: بین سرمایه انسانی و ریسک سیستماتیک در بورس اوراق بهادار تهران ارتباط وجود دارد.

 

۲-فرضیه اصلی دوم: بین سرمایه فکری و ریسک غیرسیستماتیک در بورس اوراق بهادار تهران ارتباط وجود دارد.

 

فرضیه فرعی اول: بین سرمایه فیزیکی و ریسک غیر سیستماتیک در بورس اوراق بهادار تهران ارتباط وجود دارد.

 

فرضیه فرعی دوم: بین سرمایه ساختاری و ریسک غیر سیستماتیک در بورس اوراق بهادار تهران ارتباط وجود دارد.

 

فرضیه فرعی سوم: بین سرمایه انسانی و ریسک غیرسیستماتیک در بورس اوراق بهادار تهران ارتباط وجود دارد.

 

۱-۷-قلمرو تحقیق

 

قلمرو تحقیق، چهارچوبی را فراهم می کند تا مطالعات و آزمون محقق در طی آن قلمرو خاص انجام پذیرد و دارای اعتبار باشد.

 

۱-۷-۱- قلمرو مکانی تحقیق

 

این پژوهش کلیه شرکت های پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران (بازار سرمایه ایران) را مورد بررسی قرار می‌دهند.

 

۱-۷-۲- قلمرو زمانی تحقیق

 

دورۀ زمانی این پژوهش، ۵ ساله از ابتدای سال ۱۳۸۷ تا انتهای سال ۱۳۹۱ است.

 

۳-۷-۱- قلمرو موضوعی تحقیق

 

در این پژوهش ، بررسی و سنجش سرمایه فکری، موضوعی است که مورد کنکاش قرار می‌گیرد و در حوزه مدیریت سرمایه گذاری قابل بحث است.

 

۱-۸- تعریف واژه ها و اصطلاحات

 

سرمایه فکری: در سال های اخیر پژوهش های متعددی درخصوص سرمایه فکری صورت گرفته و این پژوهش ها منجر به چارچوب های متفاوتی جهت تعریف ، طبقه بندی و اندازه گیری آن شده است. آنچه تمامی نویسندگان ‌در مورد آن اتفاق نظر دارند این است که سرمایه فکری ارزش ناملموس یک سازمان را نمایش می‌دهد و تمامی تعاریف بر این اصل استوار است که سرمایه فکری، مجموع دارایی های ناملموس سازمان اعم از دانش (بخشی از سرمایه انسانی)، سرمایه ساختاری، سرمایه ارتباطی ، سرمایه سازمانی، سرمایه داخلی و سرمایه خارجی است (جعفری و رضایی نور، ۱۳۸۵، ۴۲)^[۳].